Затворите се уште со лоши и нехигиенски услови

Ноември 01, 2024

Проверка на факти: реформи кон ЕУ

Јуни 09, 2022

Еден од големите проблеми со остварувањето на фундаменталните права во РСМ се правата на лицата што престојуваат во казнено-поправните установи. Оваа лоша состојба со години се констатира и од медиумите и од Канцеларијата на Народниот правобранител(НП), од страна на невладините организации што се занимаваат со ова прашање, како на пример Хелсиншкиот комитет, но и во Извештајот на ЕК за РСМ за 2021, во Извештајот на американскиот Стејт департмент за почитување на човековите права, во извештаите на Советот на Европа за Северна Македонија и на Комитетот на Советот на Европа (СЕ) за спречување тортура. Ова меѓу другото се наведува во најновиот Извештај на „Метаморфозис“ под наслов „Основни права – Рамка има, имплементацијата варира, секаде се потребни повеќе пари“

Според Извештајот на Народниот правобранител за 2021 година, бројот на претставки за ова прашање е во рамките на просекот од 2020 година, односно добиле 161 претставка (170 за 2020 г.). Оценката од анализата на претставките, но и од теренското истражување на Канцеларијата на НП од август 2021 г., е дека главните проблеми кај казнено-поправните установи (КПУ) се во две насоки: а) необезбедување основна здравствена заштита; б) лоша инфраструктара и пренатрупност во затворите. Фрапантно делува податокот до кој дошле од канцеларијата на НП. Имено, дури половина се без никаква здравствена заштита:

Проблемот со здравствената заштита на осудените/притворените лица, ниту со новата реформа никако да се реши, од причина што речиси половина од установите каде се сместуваат овие лица сè уште немаат на располагање лекар. Дел од овие установи, со цел да го премостат овој проблем, самите ангажираат лекари за да не ги остават осудениците без примарна здравствена заштита.

Освен лекар, кај половината од ваквите установи нема ни медицинско лице сестра/брат, а лоша е состојбата и со пружање стоматолошка и психијатриска заштита. Во повеќето од 11-те КПУ во РСМ лоша е состојбата и со просториите определни за здравствена заштита, во смисла на дотраеност на опремата:

Амбулантите во установите вообичаено се состојат од ординација на матичен лекар и соба за прегледи, кои се опремени со основната опрема, соодветен ормар за лекови, медицински кревет, апарат за мерење притисок, апарат за мерење шеќер, а само неколку установи располагаат со функционални ЕКГ-апарати, дефибрилатори, боци за кислород и маски и сл., но, најчесто, опремата со која затворските амбуланти располагаат е дотраена или нефункционална.

Ваквите констатации за лошата лекарска грижа за осудените и притворените лица во земјава со години е тема на генерално или парцијално известување на дел од медиумите. Но, фрапантноста од медицинската (не)грижа за затворениците особено беше истакната во новинарско истражување на специјализирана емисија на една национална телевизија. Во најголемиот затвор во Северна Македонија, Идризово, за околу 1.200 затвореници се грижат шест медицински лица – лекарка, две сестри, лаборант, стоматолог и стоматолошка сестра. Овој скромен тим е премал за да ги реши проблемите, како што е проблемот со огромниот број зависници што се на терапија за одвикнување, а уште поголем проблем се шесте сомнителни случаи на затвореници со малигни заболувања, кои не ја добиваат потребната медицинска грижа. За еден од нив, странски државјанин осуден на 7 години затвор, кој по утврдување на малиген меланом, иако побарал и добил привремен отпуст од затворот заради лекување лани во декември, надлежното обвинителство се жалело на ваквата одлука, а Кривичниот совет во судот, кој не донел итно решение за оваа жалба, вината ја префрла врз Управата на КПУ Идризово, која според закон можела да реагира и да го отпушти затвореникот. Епилогот е, што затвореникот починал на 18 декември додека траела оваа правна разврска низ институциите. Ова е само дел од сликата за македонските затвори што беше презентирана на ТВ „Телма“ во рамките на емисијата „Код“.

Вториот проблем е пренатрупаноста во затворите, од кои повеќето се во лоша состојба. При теренското истражување на Народниот правобранител тоа било констатирано и со прецизни бројки. Реалните сместувачки капацитети се за 1.947 осудени лица, а во моментот на посетата биле затекнати 2.058 затворени лица. Со тоа што, некаде пренатрупаноста е понагласена, а некаде не. На пример, најголемата затворска установа во земјата, Идризиво, има капацитет за 900 осуденици, а во август лани таму биле сместени 1.102 лица. Иста таква, на граница на аларм, е состојбата во затворот во Штип, каде што сместувачкиот капацитет е за 160 лица, а биле затекнати 227 лица.

Загрижувачка е состојбата и во воспитно-поправните домови, каде што се сместуваат малолетни лица, и тоа од два аспекта. Во рамките на КПУ Идризово постои воспитно-поправен дом за женски лица малолетнички, при што НП констатирал дека тие се во постојан контакт со полнолетните осуденички, што, според НП, е недозволиво. Тие генерално препорачуваат дека КПУ Идризово не е соодветно место за воспитно-поправен дом за малолетници. Вториот аспект за загриженост е образовниот процес за малолетниците во воспитно-поправните домови, кој, според НП, воопшто не постои!

Дел од установите, преку Управата за извршување на санкциите, образовноедукативниот процес го обезбедуваат во соработка со Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП), Министерството за образование и наука и локалните училишта, а во дел од установите се организираат обуки и курсеви за стекнување занаети во различни струки и области (на пр. дрво-преработувачка дејност, заварувачи, готвачи, пекари, градинари, бербери и сл.), за што посетителите на обуките се стекнуваат со соодветни дипломи. Сепак, Народниот правобранител смета дека ваквиот начин на обезбедување образование за лицата не е доволен, особено поради тоа што е од времен карактер и без континуитет, поради што упатува препорака до надлежните установи за надминување на состојбата.

Во мај 2022 г., во организација на Универзитетот „Св. Климент Охридски“ во Битола се одржа и меѓународна конференција посветена на ресоцијализацијата на осудените лица и нивната судбина по излегување од казнено-поправните установи, при што и од првиот човек на Управата за спроведување санкции при Министерството за правда беше наведено дека ресоцијализацијата во земјава е голем проблем, дополнително усложнет со тоа што осудените лица по издржување на казната се соочуваат со проблем да најдат работа.

Во врска со почитувањето на основните права на затворените и осудените лица, како и на лицата упатени во воспитно-поправните установи, во редовниот Годишен извештај за почитување на човековите права за 2021 г., што го издава американскиот Стејт департмент, тонот е сличен на критичкиот тон на Годишниот извештај на НП. Овој критички тоналитет е различен од американскиот извештај за 2020 г., каде што преовладуваше пооптимистичка генерална слика за овој проблем. Во последниот извештај на САД се цитираат и наодите на Комитетот за заштита од тортура на СЕ, кој во 2021 г. во јули го објави извештајот од вонредната посета остварена неколку месеци пред тоа. Притоа, може да се најдат цитати дека затворениците се држат во многу мал простор (како пример се посочува отвореното одделение во КПУ Идризово, каде што 91 затвореник се сместени по 16 затвореници во просторија од 32 квадратни метри) или лицата осудени на подолготрајно издржување казна затвор 23 часа поминуваат во лоши ќелии (влажни и незагреани), а само 35-40 минути дневно им е овозможена прошетка во затворските дворови, односно немаат никакви други активности.

И во американскиот извештај се нагласува дека Управата за спроведување санкции при Министерството за правда надлежна за затворите нема доволно буџетски средства, дека постојат слабости во администрацијата и слично. Но, загрижувачка е и бројката од пет починати лица во затворите во 2021 година (иако во 2020 година имало осум починати од природна смрт), при што само во еден случај станува збор за самоубиство, а во другите четири случаи станува збор за подолготрајна лоша здравствена состојба без адекватна здравствена нега за лицата (види во извештајот од референца 9).